Treasury Basilica of Saint Servatius Maastricht - The Netherlands
HET TRINUBIUM EN DE HEILIGE MAAGSCHAP
Een van de legenden die de gemoederen in het Westen omstreeks 1500 danig beroerd heeft, is het verhaal over de drie huwelijken van Sint-Anna, het zogenaamde trinubium. Het trinubium vormt de grondslag voor het netwerk van de familierelaties die de voornaamste personen uit de omgeving van Christus in één genealogisch systeem bijeenbrengt. Zonder de legende van de drie huwelijken van Sint-Anna was de heilige Maagschap, die de verwanten van Christus als het ware in één familieportret verzamelt, ondenkbaar geweest. De legende verhaalt dat Anna na de dood van haar echtgenoot Joachim nog tweemaal huwde. Eerst met Cleophas, volgens sommigen de broer van Jozef, en daarna met Salomas. Uit elk huwelijk werd een dochter met de naam Maria geboren.
• Maria , de moeder van Jezus.
• Maria-Cleophas, de moeder van de apostelen Jacobus de Jongere, Jozef de rechtvaardige, Judas Thadeus en Simon Zelotes.
• Maria Salomas, de moeder van Johannes de evangelist en Jacobus de oudere.
Ook de echtgenoten van de drie Maria's werden aan het schema van familiebetrekkingen toegevoegd. Behalve Jozef krijgen respectievelijk Alpheus, de man van Maria Cleophas, en Zebedeus, de man van Maria Salomas, een plaats in de Heilige Maagschap.
Sint-Anna, de moeder van Maria en grootmoeder van Christus, wordt in de overgang van de middeleeuwen naar nieuwe tijd uitbundig vereerd. Mannen en vrouwen aan het hof en in de stad, op het land en in de kloosters laten zich meeslepen in de Anna-euforie, die omstreeks 1500 haar hoogtepunt bereikt.
In de devote literatuur tenslotte bespeuren we aan het eind van de vijftiende eeuw een explosieve produktie van teksten die het levensverhaal en de mirakelen van Sint Anna en haar familie beschrijven. Bovendien ontstaan er een keur van liederen, gebeden en spreuken en traktaten in verband met de devotie.
De populariteit van de Anna te Drieën berust niet alleen op een theologisch concept, waarin de afkomst van Christus via de vrouwelijke lijn wordt zichtbaar gemaakt of de leer van de onbevlekte ontvangenis maar ook omdat de Annadevotie van oudsher de trekken heeft van een moedercultus. De afbeeldingen visualiseren de herkenbare en universele band tussen moeder en kind, die hier verbreed worden tot een 'maternale triade'. De Heilige Moeder Anna appelleert aan gevoelens van warmte, veiligheid en geborgenheid. De Anna devotie kon populair worden juist omdat ieder op zijn eigen manier iets in haar zag en bij de devotie betrokken voelde. Maar uiteindelijk was de grondslag voor het succes niet het hoofd maar het hart van de mensen, en leidde het besef dat deze machtige grootmoeder met haar verwanten garant stond voor een voorspoedig aards bestaan en een onbedreigde eeuwigheid tot innige en enthousiaste devotie.
Proto-evangelie
Het oudste apocriefe evangelie is het Proto-evangelie van Jacobus, die omstreeks 150 ontstaan moet zijn. In dit proto-evangelie, waarin het leven van Maria beschreven wordt, komen de namen van de ouders van Maria voor het eerst voor: Anna en Joachim. Ook wordt erin verteld dat het huwelijk van Joachim en Anna meer dan twintig jaar zonder kinderen bleef, ondanks hun vrome leven. Maar als zij in hun omgeving vernederd worden vanwege hun gebrek aan nageslacht- een grote schande voor de joden - brengt God een ommekeer in hun lot. Anna wordt op hoge leeftijd toch nog moeder. Zij zal Maria, de moeder van Christus voortbrengen. Uit deze geschiedenis komt naar voren dat Maria de vrucht is van gebed.
Pseudo-Mattheus evangelie
Volgens het Pseudo-Mattheus evangelie is Joachim geboren in de stam van Juda en woont in Jeruzalem (volgens het "Evangelie van de geboorte van Maria" in Nazareth). Hij is een vroom man die zijn bezittingen al vanaf zijn vijftiende in drieën deelt. Eén deel geeft hij aan de wezen, weduwen, vreemden en armen, het tweede deel geeft hij aan hen die de eredienst verzorgen, en het derde deel is bestemd voor eigen gebruik. Als hij twintig jaar is, huwt hij met Anna, de dochter van Achar (of Nathan), uit de stam Juda en het geslacht van David. Zij blijven twintig jaren zonder kinderen. Tijdens het Feest van de Tempelvernieuwing wil Joachim een offer brengen, maar de dienstdoende priester Ruben weigert hem op ruwe wijze omdat hij geen kinderen heeft. Beschaamd trekt Joachim zich daarop terug bij zijn herders in de bergen en begeeft zich met hen naar een ver verwijderde landstreek. Vijf maanden ontvangt Anna van hem geen enkel bericht. Ze klaagt dat ze èn geen kinderen èn geen man heeft. Diep bedroefd gaat ze naar de boomgaard, waar ze een mussennest ziet in een laurierboom. Ze heft een klaagzang aan. Dan doet Anna de belofte dat zij, mocht zij alsnog een kind baren, het zal afstaan voor de dienst van God. Direct daarop verschijnt een engel die haar de geboorte van Christus aankondigt. Verbijsterd door het visioen trekt zij zich een dag en een nacht terug in haar slaapkamer. Dan roept zij haar dienstmaagd Judith, die al die tijd niet naar haar meesteres heeft omgezien. In een twistgesprek verwijt Judith haar meesteres dat ze onvruchtbaar is. Intussen is een engel in de gedaante van een jongeling naar Joachim gegaan. Hij vraagt hem waarom hij niet terugkeert naar zijn echtgenote. Joachim vertelt wat hem is overkomen. Dan maakt de jongeling zich bekend en belooft dat Joachim en Anna een dochter zullen krijgen die in de tempel zal worden opgevoed. Joachim bereidt een offer en in de rook daarvan stijgt de engel ten hemel. De herders die naar hem op zoek zijn gegaan, vinden Joachim in gebed. Toch aarzelt hij om terug te gaan. In een droom spoort de engel hem aan te vertrekken. In dertig dagen bereikt Joachim de stad. Intussen heeft de engel aan Anna gezegd naar de Gouden Poort in Jeruzalem te gaan. Ze moet daar lang wachten en valt flauw. Als ze weer bijkomt, ziet zij Joachim met zijn kudden aankomen. Samen keren ze huiswaarts en brengen een offer als dank voor de vervulling van Gods belofte. Na negen maanden wordt Maria geboren. Op driejarige leeftijd wordt ze naar de tempel gebracht waar ze danst op de treden van het brandofferaltaar. Anna zingt daarbij een loflied: "De onvruchtbare is moeder geworden en zij heeft gebaard vreugde en blijdschap voor Israël".
Holy Kinship, c. 1470, panel painting, 69x144cm, Westphalian school, Maastricht, St Servatius Cathedral Treasury.